Zarys Historii Parafii E-A w Zgierzu
Rozdział 3
DZIAŁALNOŚĆ PARAFII EWANGELICKO – AUGSBURSKIEJ W ZGIERZU W LATACH 1905 – 1939 ORAZ JEJ PROBOSZCZÓW: KS. PASTORA KAROLA SERINIEGO I KS. PASTORA ALEKSANDRA FALZMANNA.
Po śmierci pastora Ernesta Burschego proboszczem parafii zgierskiej został w dniu 30.07.1905 r. Karol Serini. Urodził się 21.03.1875 r. w Tomaszowie mazowieckim. Studia teologiczne ukończył na Uniwersytecie w Dorpacie. Został ordynowany przez Generalnego Superintendenta Juliusza Bursche w Warszawie w dniu 21.05.1899 r. Wikariat odbywał w pabianicach i Łodzi.
W Zgierzu został przyjęty życzliwie, okazując się dobrym duszpasterzem i organizatorem. Roztoczył serdeczną opiekę nad dziećmi ze szkółki niedzielnej, organizował wycieczki, a młodzież pokonfirmacyjną zorganizował w dwa zespoły: dziewczęta zbierały się w plebani przy robótkach i śpiewie pod opieką matki pastora – Julii Serini, chłopcami zajmował się sam lub wyręczał nauczycielem ze szkoły parafialnej, a później pracownikiem misyjnym.
Starszą młodzież, już pracującą, oraz ich ojców zorganizował w grupy chóralne stosownie do zawodów. Łącząc ich organizacyjnie miał dodatni wpływ na ich zdrowy rozwój społeczny. Organizował odczyty ilustrowane przeźroczami i dzięki tym jego akcjom rodziny żyły moralnie i harmonijnie.
Zorganizował chóry kościelne mieszane i męskie /”Concoridia”/, które uświetniały nabożeństwa i koncerty w kościele. Stworzył Komitet Pań Jałmużniczek, pomagającym konkretnie w trudnym okresie wojennym osobom potrzebującym wsparcia i pomocy. Zajął się opieką nad osobami w podeszłym wieku /Dom Starców/, oraz sierotami, które okresowo umieszczał u rodzin ewangelickich do czasu wybudowania Domu Sierot. Budowę tego domu rozpoczęto 1.06.1909 r. na terenie parafialnym przy ul. Długiej 38.
Przyszły własny „Dom Sierot” mieścił na parterze salę konfirmacyjną, oraz tzw. „freblówkę”. Na I-szym piętrze pomieszczenie „Domu Sierot”, prowadzonym przez siostry diakonice oraz mieszkanie „freblanki”. Na drugim piętrze znajdowało się mieszkanie kantora, oraz sala zebrań i widowisk okolicznościowych, organizowanych przez kółko młodych panien i młodzieńców /m.in. chór puzonistów/. Okresowo, do 1912 r. (tj, do czasu spłaty długów budynek był wynajmowany). W 1912 r. powołany komitet zebrał dzieci-sieroty już pod swoją pełną opiekę w przeznaczonym na ten cel lokalu. Zebrano fundusze na urządzenie „Domu Sierot”, a wyżywienie ofiarowywali gospodarze z licznych kolonii i to tak hojnie, że nigdy nie zabrakło chleba, warzyw i owoców oraz tłuszczów. Często też było wśród darów mięso. Na ogłoszenie z ambony, że czas zasilić spiżarnię, ofiarodawcy zwozili nowe zapasy żywności.
Opiekę nad sierocińcem, kierowanym przez diakonisę przejął Komitet Pań, który zbierał się co tydzień przy robótkach ręcznych i raz w roku organizował tzw. „Bazar”, na którym sprzedawano wykonane przez Koło Pań rzeczy, a dochód z tej imprezy wspomagał budżet „Domu Sierot”. Z okazji Świąt Bożego Narodzenia podopieczni Domu Starców i Domu Sierot otrzymywali upominki /poza odzieżą/. Z inicjatywy pastora Seriniego w 1912 r. powstaje Związek Błękitnego Krzyża.
Rokrocznie w niedziele przewodnią odbywała się konfirmacja. Przy dźwięku dzwonów konfirmandzi prowadzeni przez proboszcza i Radę Parafialną w uroczystym pochodzie przechodzili z sali konfirmacyjnej przez ogród przykościelny do kościoła
Pastor Serini dbał też o naukę w szkołach. Z obowiązku sam prowadził naukę w progimnazjum i doglądał szkoły kantorackie /Radogoszcz, Swędów, Żabieniec i inne/. Raz w roku zapraszał podległych mu nauczycieli na konferencję, by omówić dotychczasowe wyniki nauki, potrzeby i sposób ich zaspokojenia.. Niestety po I-szej wojnie światowej nastroje w parafii zgierskiej zmieniły się na tle narodowościowym i zaczęto utrudniać prace proboszczowi.
Postanowił wtedy zająć się pracą naukową i chętnie przyjął propozycję gen. Superintedenta Juliusza Bursche objęcia katedry Teologii Systematycznej na nowo utworzonym Wydziale Teologii na Uniwersytecie Warszawskim.
12 maja 1920 r. wygłosił swoje ostatnie kazanie w Zgierzu żałując, że wszystko, co dla parafii zrobił zostało niedocenione, choć tyle serca i pracy włożył w działalność prowadzonej przez siebie przez 15 lat parafii i tego dnia też opuścił Zgierz.
Zmarł 21.10.1931 r. pochowany został na zgierskim cmentarzu. Na tymże rodzinnym placu Serinich spoczywa też jego żona Wanda /z domu Haessner/, matka Julia Serini, siostra Aleksandra Serini /germanistka/, oraz dwie córki – Anna i Jadwiga. Z pozostałych trzech córek najstarsza dr med. Małgorzata Serini – Bulska pochowana jest przy swoim mężu na Powązkach w Warszawie. Najmłodsza Anita Brodniewicz, pielęgniarka, pochowana przy swym mężu na cmentarzu ewangelickim w Katowicach. Ostatnia żyjąca córka, mgr praw Wanda Serini mieszka od 1937 r. w Brazylii.
1905 – 1939 – ks. Pastor A. Falzmann. Po odejściu w 1920 r. ks. pastora Seriniego na katedrę Uniwersytetu Warszawskiego, ks. pastor Aleksander Falzmann zgłosił swoją kandydaturę na stanowisko proboszcza w Zgierzu i został nieznaczną większością głosów /jak podaje Otto Heike/ wybrany na to stanowisko jako pastor Polak. Część parafii chciałaby duszpasterza o świadomości niemieckiej.
Ks. pastor Aleksander Falzmann urodził się 24.08.1887 r. w Łodzi. Studia teologiczne ukończył w Dorpacie w 1912 r. Został ordynowany przez generalnego Superintendenta Juliusza Burschego w kościele św. Jana w Łodzi i tamże został wikariuszem.
W 1914 r. dostaje nominację na administratora w Pułtusku i Mławie. W 1915 r. w uzgodnieniu z konsystorzem decyduje się na dobrowolne wygnanie do Charkowa, aby objąć duszpasterstwo nad wysiedlonymi w głąb Rosji ewangelikami. Wraca do Pułtuska w 1918 r., poczym obejmuje probostwo w Zgierzu, kontynuując w pełnym zakresie działalność swego poprzednika w zakresie duchowym i społeczno-organizacyjnym.
Nabożeństwa niedzielne odprawiane były w języku niemieckim, a jedynie raz w miesiącu w języku polskim dla nieznacznej grupy ewangelików – Polaków. Podobnie lekcje religii dla dzieci szkół ponadpodstawowych odbywały się raz w tygodniu w języku polskim w lokalu Gimnazjum im. St. Staszica, a na świadectwach szkolnych wystawiano stopnie z tego przedmiotu. Szkółka niedzielna odbywała się w każdą niedzielę po nabożeństwie. Dzieci podzielone na grupy wiekowe prowadzone były przez parafianki z Kółka Panien, przygotowywanych cotygodniowo do tych czynności przez pastora Falzmanna lub jego wikariusza.
W każdą środę prowadzone były godziny biblijne. Zarówno szkółka niedzielna, jak i godziny biblijne oraz ;lekcje konfirmacji prowadzone były w języku niemieckim.
Co tydzień pastor spotykał się na naradach ze wszystkimi organizacjami działającymi na terenie parafii (m.in. Koło Pań, Panien i Młodzieńców). Próby chóru mieszanego prowadził kantor Krusze, który prowadził też chór męski „Concordia”, mający swoją siedzibę w posesji pp. Swatków. Kilkudziesięcioosobowe konfirmacje odbywały się tradycyjnie w niedziele przewodnią.
Aby oddalić niebezpieczeństwo sekt w kościele, Konsystorz powołał pastora Falzmanna na kierownika utworzonej w 1925 r. Szkoły Ewangelistów, która miała swoją siedzibę (sala wykładowa i internat) na terenie plebani w przebudowanych na ten cel części zabudowań gospodarczych. Szkołę tę ukończyło dwudziestu ewangelistów. Ze względu na trudności finansowe w roku 1930 szkoła zakończyła swoją działalność.
W celu pielęgnacji i pogłębiania powołano 7.03.1925 r. w Zgierzu społeczność ewangelicko-luterańską, którą prowadził misjonarz Lerle, a potem misjonarz Sehendel.
Nadal prowadzony był dom starców, który w 1925 r. liczył 16 podopiecznych, dom sierot i ochronka.
W dniach 17 – 20 stycznia 1926 r. obradowała w Zgierzu pierwsza ewangelicko – luterańska konferencja ewangelistów, na którą przybyli liczni księża z generalnym Superintendentem Juliuszem Bursche. Ewangeliści: Horn, Reich, Stanke, Wendland oraz misjonarz Lerle. Wzięli w niej udział również uczniowie zgierskiej Szkoła Ewangelistów.
W czasie probostwa ks. Falzmanna parafia obchodziła kilka rocznic: 1409.1924 r. – 100 lecie stworzenia parafii, 21.09.1925 r. – 25-lecie Szkółki Niedzielnej, 10.09.1926 r. – 100 lecie poświęcenia kościoła. Na ten ostatni jubileusz został przeprowadzony remont kościoła Sufit pokryto płótnem z malowanymi postaciami 12-tu apostołów. Poszczególne rodziny fabrykanckie ufundowały witraże we wszystkich oknach.
W 1938 r. w posiadaniu parafii zgierskiej były:
1 kościół w Zgierzu
1 kościół w budowie w Grabieńcu
1 plebania przy ul. Długiej 34
1 dom parafialny przy ul. Długiej 38
1 budynek szkoły podstawowej przy ul. Długiej 33
1 Dom Starców przy ul. Narutowicza 16
Grunty i pola – 1 morga na Krzywiu oraz cmentarze w Zgierzu, Rosanowie, Swędowie, Anielinie, w Glinniku-Palestynie, Proboszczewicach, na Rudunkach, Białej i Woli Branickiej. Wg danych statystycznych w 1931 r. było w Zgierzu 2482 ewangelików. Wg ks. Kneifla w 1922 r. było 206 chrztów, 86 ślubów, 174 pogrzeby, 212 konfirmantów i 1936 komunikantów. W 1923 r. składki kościelne opłacało 1431 zborników. W 1924 r. budżet wynosił 21000 zł, pobory księdza 800 zł miesięcznie
Do zgierskiej parafii należały okoliczne wsie jak Rosanów, Swędów, Wola Branicka, Biała Anielin, Głowa, Żabieniec, Grabieniec, Proboszczewice, Wołyń, Janów i Glinnik-Palestyna. Do Zgierza należał również Radogoszcz., który w 1932 r. na życzenie tamtejszych parafian usamodzielnił się. Proboszczem został pastor Artur-Paul Schmidt. Budowę kościoła rozpoczęto w 1936 r. i do wybuchu II wojny światowej nie skończono.
Pastor Falzmann przygotował do samodzielnej pracy trzech wikariuszy: ks. Arnolda Hammermeistra, przyszłego proboszcza w Rawie Mazowieckiej, ks. Eugeniusza Jungto, przyszłego proboszcza w Gostyninie oraz ks. Alfreda Zundla, w latach 1939 – 1941 administratora parafii w Zgierzu.
Mimo dużego nakładu pracy i starań pastor Falzmann nie spotkał się z uznaniem i sympatia parafian orientacji niemieckiej. Duża grupa jego przeciwników utrudniała mu pracę. Konflikt zaostrzył się już w latach 1923/24, kiedy to pastor Falzmann zostaje w czasie Synodu jednym z czterech sekretarzy. W 1933 r. zostaje on w uznaniu zasług odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi. Po wygaśnięciu Umowy Genewskiej i wejściu w Życie w 1936 r. nowej ustawy kościelnej, w dniu 3.06.1937 r. zostaje wybrany jednym z 15-tu delegatów duchownych na Synod, a 21.06.1938 r. podczas trzeciej sesji Synodu zostaje wybrany radcą konsystorza.
3.09.1939r. zostaje zbombardowany zgierski kościół ewangelicki. Pastor Falzmann wraz z kościelnym p. Steinke z narażeniem życia wchodzi od strony zakrystii do ruin kościoła i wynosi stamtąd ocalałe częściowo naczynia liturgiczne i komunijne.
28.09.1939 r. zostaje aresztowany przez gestapo i osadzony w więzieniu przy ul. Sterlinga w łodzi. W czerwcu 1940 r. zostaje wywieziony do obozu koncentracyjnego w Dachau, a stamtąd na dwa miesiące do Oranienburga, poczym wraz z innymi duchownymi przewieziony znów do Dachau. Po licznych torturach, na początku 1942 roku zostaje uznany za niezdolnego do pracy inwalidę. 4-go maja 1942 r. wycieńczonego do ostatnich granic włączono go transportu do komory gazowej. Świadom, ze idzie na śmierć zmarł w tej drodze. I tak zakończyło się jego życie. Gestapo odmówiło przysłania prochów, zaś po wojnie syn pastora wracając z niewoli nie odnalazł w Dachau żadnej urny z prochami ojca. Jedynymi więc śladami jego życia i męczeńskiej śmierci pozostały w kraju:
1. Pomnik w centralnym punkcie zgierskiego cmentarza.
2. Tablica w nowym kościele zgierskim.
3. Wspomnienie o nim na tablicy cmentarnej przy grobie żony, łucji Falzmann na cmentarzu przy ul. Ogrodowej w łodzi.
4. Wspomnienie jego i innych księży pastorów zamęczonych w obozach koncentracyjnych na pamiątkowej tablicy w kościele w bielsku-białej.
5. Wymienienie jego osoby wśród ewangelików, którzy stracili życie na skutek wojny i okupacji w łodzi i okolicy – na tablicy w kościele św. Mateusza w łodzi.
Zostawił żonę Łucję, zmarłą w 1977 r., syna Karola mieszkającego w Nowym Jorku, córkę Irenę, mieszkankę Zgierza oraz Inę – mieszkankę Łodzi.
Opracowanie:
Ina Plachecka
Wygłoszono Zgierz 27.04.1997
Bibliografia:
1. Die Pastoren … Eduard Kneifel
2. Zgierz, Ausgangspunkl der Textilindustrie, in den Regierungsstadten Polens. Otto Heike Mónchengladbach s. 64 ok. 1973 r.
3. W cieniu śmierci – Praca zbiorowa – wspomnienia rodziny Falcman, Zwiastun Warszawa 1970
4. Wspomnienia rodziny Serinich – maszynopis
5. Hausfreund Volkskalender 1927 Obrady pierwszej ewangelicko-luterańskiej konferencji ewangelistów w Zgierzu – Misjonarz A. Lerle tłum. M. Undas