Zarys Historii Parafii E-A w Zgierzu
Rozdział 1
Powstanie Parafii Ewangelicko – Augsburskiej w Zgierzu i działalność księdza Henryka Bando.
Na początku XIX wieku pojawiają się w okolicach Łodzi, na obszarze dawnej ziemi sieradzko – łęczyckiej, pierwsi osadnicy niemieccy wyznania ewangelickiego. Osadnictwo to wiąże się z koniecznością zagospodarowania słabiej zaludnionych terenów i podniesienia poziomu rolnictwa. Rząd pruski, który wówczas rozciąga swe panowanie nad tymi ziemiami, dąży do wzrostu imigracji ludności niemieckiej i utrwalał swą obecność na przyłączonych ziemiach polskich. Przybyłych kolonistów osadza na terenach rządowych.
Głównym ośrodkiem kolonizacji stała się Nowosolna – 1801 r. W 1807 roku tworzy się Księstwo Warszawskie – napływ ludności trwa nadal. Przybywają tkacze i sukiennicy. W 1807 r. powstaje osada włókienniczo – rękodzielnicza: Ozorków założona przez Ignacego Starzyńskiego. Po 1815 r. ludność ewangelicka napływa masowo, a to za sprawą zachęty rządu Królestwa Polskiego, który chcąc ożywić ziemie centralnej Polski chce widzieć na tych ziemiach tkaczy i sukienników, zwanych „fabrykantami”, z Niemiec i Czech, dając im pomoc w postaci ulg podatkowych.
Powstają dalsze osady włókiennicze:
1815 – Brzeziny; założycielka Izabela hr. Ogińska
1817 – Aleksandrów: założyciel Rafał Bartoszewski
1821 – Konstantynów: założyciel baron Mikołaj Krzymic Okołowicz – ewangelik
1823 – Tomaszów Maz.: założyciel Antoni hr. Ostrowski
1825 – Zduńska Wola: założyciel Stefan Złotnicki
Natomiast wokół Zgierza zostały założone kolonie:
1788 – Dąbrówka; 1792 – Swędów; 1794 – Radogoszcz; 1800 – Proboszczewice; 1840 – Rosanów i Biała.
W roku 1821 władze Królestwa wyznaczyły kilka rządowych miast, które miały stać się ośrodkami przemysłu włókienniczego. Wśród nich znalazły się Łódź i Zgierz, do których przybyło wielu fabrykantów z zagranicy. Osiedlili się także w Zgierzu, w Królestwie Polskim, w dawnym woj.. kaliskim. Byli oni w większości wyznania ewang. – augsb. Jednym z problemów, które przed nimi stanęły było zorganizowanie życia religijnego, poprzez urządzenie zboru ewangelickiego, utworzenie parafii i wzniesienie kościoła. Na ten cel chętnie wnosili ofiary wierni, władze, właściciele osad i miast fabrycznych oraz fabryk. Ważnym było również i to, że okoliczne kolonie też zamieszkiwała znaczna liczba ewangelików. Zaczynają powstawać parafie w Brużycy Wielkiej, Nowosolnej, Pabianicach, Brzezinach, Aleksandrowie, Zgierzu i Łodzi i projekty kościołów
Ewangelicy zgierscy postanawiają zbudować w latach 1821 – 23 dom dla przyszłego pastora na miejscu wyznaczonym przez rząd, którym była nowa przemysłowa część miasta przy ul. Długiej. Dzieje się to na skutek postanowienia Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego, którego art. 7 głosi:
„Zabudowania na kościół ewangelicki i na pomieszkanie dla pastora, mają być podług miejscowości obmyślane, lub do kosztu na ich wystawienie pomoc udzielona, za zniesieniem się Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji z Komisją Rządową Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego”, a w Umowie Zgierskiej z 30.03.1821r., którą podpisali: J. Viertel – kupiec i fabrykant z Rogoźna, J. Teske – farbiarz z Szamocina, znajduje się art. 32, w którym czytamy: „Na kościół ewangelicki w nowej osadzie, równie jak na osadę dla pastora, wyznaczonym zostanie potrzebny grunt i drzewo na pierwsze wystawienie budowli bezpłatnie udzielona będzie”.
Zatwierdzono budowę, wyznaczono teren na postawienie kościoła przy ulicy Długiej 36 i plebanii przy ul. Długiej 34. Plac pod drewnianą plebanie został przekazany przez rząd nieodpłatnie, tak samo jak miejsce pod kościół ewangelicki i pod cmentarz. Starsi Zgromadzenia Sukienników w Zgierzu w dn. 18.06.1822 r. zwrócili się do Prezesa Komisji Województwa Mazowieckiego z prośbą o zgodę na zaciągnięcie pożyczki w wysokości 2 tys. złp. Z depozytu Miasta Brześcia Kujawskiego na budowę plebanii, którą należało zwrócić w ciągu 6 lat.
Należy w tym miejscu dodać, że pierwszymi administratorami zboru zgierskiego byli: burmistrz Zgierza Samuel Grzegorzewski i właściciele fabryk: Karol Meissner i Jan Fryderyk Zachert. Ten ostatni odegrał dużą rolę w życiu miasta. Właśnie on za namową Rządu Polskiego przenosi się z Warszawy do Zgierza, tu zakłada fabrykę sukna przy ulicy 1-go Maja, buduje dom na Nowym Mieście (stoi do dziś). Będąc w podeszłym wieku przenosi się do majątku syna w Kromołowie i tam umiera w 1847 roku.
Drewniana plebania została oddana do użytku w roku 1823, a jej wykonawcą był Jan Lebelt ze Zgierza. Połowa była przeznaczona na odprawianie nabożeństw, w drugiej zamieszkiwał pierwszy ewangelicki proboszcz – ks. Henryk Bando.
Na miejscu drewnianej plebanii, która została po wielu latach rozebrana, zbudowano murowaną w roku 1857.
Pierwszym proboszczem parafii zgierskiej, świeżo założonego w tym mieście zboru, był ks. Henryk bando, który przybył do Zgierza 20 lipca 1824 r. i zamieszkał tu na stałe. Jego ojciec Józef Fryderyk Bando, pastor spod Brandenburga nad Hawelą, przeniósł się w roku 1799 do Nowego Dworu pod Warszawą. 24 września 1800 r,. ur. się Henryk Bando. On i jego dwaj bracia Jan i Wilhelm odebrali staranne wychowanie w domu rodzinnym. Ks. H. Bando kształcił się w założonym w 1803 r. Liceum Warszawskim. Interesował się poezja, pisał łacińskie ody i elegie, które ogłosił w 1819 r. w książce „Romana voce Polonus” dzięki pomocy przyjaciela rodziny, wówczas prokuratora generalnego Królestwa Polskiego – Klemensa Urmowskiego. Po uzyskaniu świadectwa maturalnego ks. H. Bando podjął 4 października 1818 r. studia na Wydziale nauk i Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego. W następnym roku udał się do Berlina, by tam studiować filozofię na uniwersytecie. Studiował 3 lata – zakończył studia stopniem kandydata teologii. W 1822 r. młody Bando wrócił do Warszawy, został wykładowcą w ewangelickiej szkole wydziałowej przy ul. Królewskiej, uczył religii, języka łacińskiego i niemieckiego. Otrzymał też prawo wygłaszania kazań w zborze i szpitalu ewangelickim. W roku 1824 powołany został na pastora przez zbór i po odbytej ordynacji w warszawskim kościele ewangelicko – augsburskim przeniesiony do Zgierza w celu podjęcia pracy duszpasterskiej.
Proboszczem parafii zgierskiej ogłoszony został 7 stycznia 1829 r., dopiero po zatwierdzeniu etatu kościelnego przez Komisję Rządową Wyznań i Oświecenia Publicznego, a więc po pięciu latach. Parafia w Zgierzu, rozrzucona po dwóch powiatach: łęczyckim i rawskim, liczyła przeszło 3 tysiące osób. Ks. Bando był także radcą Konsystorza ewang. – augsb. W Królestwie Polskim. Jego brat – Wilhelm (1802 – 1875) był także pastorem – w Węgrowie i Gąbinie.
Po wybudowaniu plebanii zbór zanosi do Rządu prośbę o wydanie zgody na budowę kościoła. Ówczesna Komisja Wojewody Mazowieckiego prośbę akceptuje i zarządza w roku 1824 budowę kościoła. W kwietniu 1824 r. powstaje projekt kościoła, który został zatwierdzony przez Komisję Oświecenia Publicznego dnia 3 czerwca 1824 r. wraz z kosztorysem na sumę 36 tys. złp. Wykonał go Bonifacy Witkowski – budowniczy woj. Mazowieckiego. Dnia 17 lipca 1825 r. wybrano pierwsze kolegium kościelne i tegoż roku rozpoczęto budowę kościoła, „którąż to budowę Jan Lebelt za 32990 złp uskutecznił” (wygrał przetarg) i był wykonawcą budowli. Świadkiem przetargu był ks. H. Bando. Rząd udzielił 18 tys. złp., oprócz drzewa budowlanego, zbór dał 14999 złp. Nadzór nad budową sprawował budowniczy obwodu łęczyckiego – Krzysztof Durring, który w czerwcu 1825 r. zgłosił zastrzeżenie co do prawidłowości prowadzenia budowy kościoła przez Lebelta. Dla rozpoznania zarzutów Komisja Woj. Mazowieckiego wysłała do Zgierza Bonifacego Witkowskiego, jako znawcę technicznego. Dokumenty archiwalne nie informują o jakie zarzuty chodziło i jakie rozstrzygnięcia przyniosła interwencja, ale budowa potoczyła się dalej pomyślnie Ciekawostką było również i to, że w tym samym projekt budowy kościoła wykonał także ówczesny twórca warszawski – Hilary Szpilowski (1753 – 1827), ale został on odrzucony przez Komisje Rządową Oświecenia Publicznego.
W 1826 roku ukończono budowę kościoła. Został on zbudowany w kształcie wydłużonego prostokąta, okna w elewacjach bocznych wykonano w 2 kondygnacjach: dołem prostokątne, górą półkoliste. Fasadę ozdabiał portyk wsparty na dwu kolumnach a wieńczyło go belkowanie. W 1826 r. kościół ozdobiony został ośmioboczną wieżyczką (w niej zainstalowano dzwon podarowany przez Zgromadzenie Fabrykantów Sukna). W 1828 r. za 3 tys. złp. Zostały ufundowane przez parafian organy, a dzwonnica za 4 tys. złp. W 1834 r.
Kościół w Zgierzu był pierwszym, przed kościołami budującymi się w tomaszowie, Aleksandrowie, Pabianicach i łodzi, jako że Zgierz należał do najszybciej rozwijających się fabrycznych miast rządowych.
10 września 1826 r. nastąpiło uroczyste poświęcenie świeżo wzniesionego i gustownie ozdobionego kościoła przez ks. Karola Laubera, członka Konsystorza ewang. – augsb. w Królestwie Polskim, przybyłego w asyście duchownych: proboszcza z Aleksandrowa – ks. Tuve, proboszcza z Ozorkowa – ks. Karola Haberfelda i miejscowego duszpasterza ks. H. Bando. Ks. Lauber powierzył opiekę nad świątynią pastorowi Bando, po czym odbyło się nabożeństwo w intencji panującego monarchy i Rządu Królestwa Polskiego. Już wkrótce, bo 18 grudnia w nowym kościele ewangelicy zgierscy – „nowo na łono Ojczyzny przybrane dzieci”, modlili się za pomyślność cara Mikołaja I z okazji jego imienin.
Ks. H. Bando oprócz pracy kościelnej mocno troszczył się o oświatę dla dzieci ewangelickich. Doprowadził do tego, że dzieci niemieckie wyznania ewangelickiego wspólnie z innymi dziećmi chodziły do już istniejącej szkoły polskiej (trwało to do 1834 r.). Wtedy to została utworzona szkoła ewangelicka, niemiecka, której opiekunem został ks. Bando i od tej pory dzieci te mogły pobierać naukę w swojej szkole Zbór zgierski od chwili powstania znajdował się pod bezpośrednim zwierzchnictwem Konsystorza ewang. – augsb. w Warszawie.
W roku 1828 w Warszawie zorganizował się Konsystorz ewangelicki i to on wysłał zarządzenie w 1829 r., aby parafia zgierska należała do diecezji kaliskiej. W 1849 r. nadana została nowa ustawa kościelna. Konsystorz zarządził, aby od 1 września tego roku parafia zgierska należała do diecezji płockiej. Dodać należy, że w parafii zgierskiej ewangelików było: w 1847 r. – 3225, w 1859 r. – 4164, w 1860 r. – 4210.
Kaznodzieja racjonalistyczny, zwolennik późniejszego generalnego superintendenta Ludwiga, pastor ks. H. Bando pełnił obowiązki proboszcza parafii w Zgierzu 41 lat, do końca swego życia. 4 wrzesnia1865 r. zmarł w Zgierzu i został pochowany na cmentarzu ewangelickim przy ul. Spacerowej – grób istnieje do dziś.
Podsumowując wymienione fakty z życia kościelnego w powyższym okresie nasuwa się refleksja, iż rzadko która z parafii ewangelickich w okolicach Zgierza, a może i w kraju, miała szczęście cieszyć się tak długim sprawowaniem obowiązków przez jednego i tego samego pastora, jak tutejsza.
A to na pewno nie pozostało bez wpływu na stan moralno – religijny parafii. Piękny to owoc długoletniej, zacnej i sumiennej pracy miejscowego pastora, który głosił Słowo Boże i Chrystusa ukrzyżowanego Praca taka nie może pozostać bez błogosławieństwa dla zboru i pasterza, które na pewno długo będzie widocznym w zgierskim zborze.
Opracowała: mgr Danuta Niewiadomska
Bibliografia:
1. Zgierz. Dzieje miasta do 1988 r.
2. Zgierz. Źródła do dziejów miasta w XIX i XX wieku,
3. Zwiastun ewangeliczny, r. III, 1865.
4. E. Kneifel, Die Pastoren, t3um ks. M. Undas.
5. Otto Heike, kościół ewangelicki w Zgierzu, tłum. Ks. M. Undas.
6. Krzysztof Stefański, Ewangelicko – augsburskie budownictwo kościelne w okręgu łódzkim w I połowie XIX wieku.
7. Artykuły z Ilustrowanego Tygodnika Zgierskiego
8. Materiały archiwalne parafii.
Pierwotnie referat wygłoszony na spotkaniu parafialnym w niedzielę 23 lutego 1997 r. w ramach przygotowań do obchodów 25 lecia poświęcenia kościoła w Zgierzu i 175 lecia rozpoczęcia starań o powstanie parafii.