Zarys Dziejów Luteranizmu na Ziemi Zgierskiej | Parafia Ewangelicko-Augsburska w Zgierzu

Dzieje luteranizmu na ziemi zgierskiej związane są z osiedleniem się na tym terenie kolonistów wyznania ewangelicko-augsburskiego pochodzących głównie z Niderlandów i Niemiec. Początkowo była to ludność rolnicza – tzw. Olędrzy , ich napływ zapoczątkowany ok. poł. XVII w, nasilił się w połowie wieku XVIII, a w latach 80 i 90 XVIII wieku objął pustkowia wokół Łodzi. Po 1815 roku nastąpił kolejny (trwający do wybuchu powstania listopadowego) okres intensywnego napływu kolonistów pochodzących z Niemiec i Czech. Osadnicy tego okresu to rzemieślnicy, tkacze i sukiennicy, zwani „fabrykantami”. Przybywając ze znacznym kapitałem przyczynili się do powstania i szybkiego rozwoju gospodarczego szeregu ośrodków przemysłu włókienniczego m. in. Zgierza. Najwięcej fabrykantów przybyło do Zgierza po podpisaniu tzw. „Umowy Zgierskiej” z 30. III. 1821 roku.

POWSTANIE I ROZWÓJ PARAFII EWANGELICKO-AUGSBURSKIEJ W ZGIERZU

W roku 1822 społeczność ewangelicka na terenie Zgierza była na tyle silna, iż wyraziła chęć zorganizowania w mieście Zboru ewangelickiego, zwłaszcza, że ludność ewangelicka zamieszkiwała również okoliczne wsie. Już w roku następnym (1823) została oddana do użytku drewniana plebania przy ul. Długiej 34 . Część budynku przeznaczona była na mieszkanie dla pastora, w pozostałej odbywać się miały nabożeństwa do chwili wybudowania kościoła . 20 czerwca 1824 r. władze kościelne powołały na stanowisko proboszcza parafii zgierskiej księdza Henryka Bando. Pierwszymi administratorami parafii (do czasu wyboru pierwszego Kolegium Kościelnego co nastąpiło 17 lipca 1825) byli: Samuel Grzegorzewski – ówczesny burmistrz Zgierza oraz Karol August Meissner i Jan Fryderyk Zachert – właściciele fabryk sukna. Budowa kościoła przy ulicy Długiej 36 rozpoczęła się wiosną 1825 roku a już półtora roku później – 10 września 1826 r. – nastąpiło jego uroczyste poświęcenie . Jeszcze w tym samym roku kościół został ozdobiony niewielką ośmioboczną wieżyczką, dwa lata później (1828) zakupiono organy, a w 1834 wybudowano dzwonnicę – dzwon ufundowało Zgromadzenie Fabrykantów Sukna. W 1926 roku, z okazji 100-ej rocznicy poświęcenia kościoła przeprowadzono jego remont. Sufit pokryto płótnem z malowidłami przedstawiającymi postacie 12 apostołów, wszystkie okna ozdobiono witrażami ufundowanymi przez rodziny fabrykanckie. Niestety, 3 września 1939 roku kościół został zbombardowany przez samoloty Luftwaffe i jako nie nadający się do odbudowy rozebrany jeszcze w czasie okupacji. (1974 – rozebranie dzwonnicy i ogrodzenia) Trzeba wspomnieć jeszcze o dwóch innych budynkach kościelnych, których właścicielką była parafia zgierska. Chodzi tu o kościół, który obecnie znajduje się na terenie Łodzi przy ulicy Liściastej, u zbiegu z ulicą Czereśniową. Został on wybudowany na terenie przylegającego do zgierskiej parafii kantoratu Radogoszcz i choć w 1932 r. kantorat został przemianowany na samodzielną parafię św. Michała w Łodzi – Radogoszczu, to jego hipoteczną właścicielką była parafia zgierska. Rozpoczęcie budowy kościoła nastąpiło ok. roku 1934, przez 4 lata postawiono stan surowy z prawie ukończonym dachem. Po II w. św. kościół wraz z budynkami parafialnymi i 4 morgami gruntu został przejęty przez Kościół Rzymsko – Katolicki – a dokładnie przez Zakon Karmelitów Bosych. Wyrokiem sądu (w roku 1958) parafia zgierska odzyskała prawo własności tej nieruchomości, w 1960 roku podjęto decyzję o sprzedaniu kościoła w/w Zakonowi. Kantorat Grabieniec został w 1936 r. samodzielnym filiałem, rozpoczęta w tym samym roku budowa kościoła w Grabieńcu nie została do wybuchu II w. św. zakończona. (Uroczystość położenia kamienia węgielnego – 21.05.1936 r.)

DUSZPASTERZE PARAFII EWANGELICKO – AUGSBURSKIEJ W ZGIERZU

Ks. Henryk Bando był pierwszym proboszczem zgierskiej parafii i pełnił swą funkcję nieprzerwanie przez 41 lat od roku 1824 do swojej śmierci w roku 1865. Przez kolejnych 39 lat (1865 – 1904) proboszczem był ks. Ernest Bursche. Po jego śmierci w 1905 r. objął parafię ks. Karol Serini. Był duszpasterzem zgierskich ewangelików 15 lat. W 1920 r. – na skutek zaostrzających się konfliktów z parafianami o orientacji niemieckiej – opuścił Zgierz, poświęcił się karierze naukowej na Wydziale Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego. Od 1920 r. proboszczem parafii przez 19 lat czyli do 1939 roku był ks. Aleksander Falzmann.

W tym miejscu, muszę powiedzieć kilka zdań na temat sporów narodowościowych toczących się w Kościele Ewangelicko – Augsburskim. Jest to konieczne dla zrozumienia sytuacji, w jakiej przyszło pracować ks. Seriniemu i ks. Falzmannowi. Kościół Ewangelicki pod względem narodowościowym był mieszany, a poważny odsetek wyznawców przyznawał się do narodowości niemieckiej. Wśród mniejszości niemieckiej byli co prawda katolicy jak i ewangelicy, jednak to tych ostatnich władza niemiecka „darzyła” szczególną uwagą. Mniejszość niemiecka wyznania ewangelickiego miała posłużyć za swoiste narzędzie, którym w jakimś stopniu można by oddziaływać na wewnętrzne stosunki w Polsce. Była to zresztą praktyka już znana. Niemieckie władze okupacyjne stosowały ją już podczas I wojny światowej. Potem tendencje te osłabły, a przybrały na sile ponownie z chwilą dojścia Hitlera do władzy. W tym czasie ożywiła się w Polsce działalność niemieckich związków i zrzeszeń. Nie chodziło w niej tylko o niemieckie szkoły, pielęgnowanie niemieckiego języka i obyczajów, ale o wdrażanie narodowego socjalizmu, z jego założeniami i celami. Te dążenia ugrupowań niemieckich do rozbudzenia poczucia przynależności do narodu niemieckiego określa się w literaturze mianem „akcji budzenia niemczyzny”. Była ona prowadzona wśród ludności wiejskiej, a także wśród robotników i mieszczan (szczególnie tam gdzie część mniejszości niemieckiej uległa polonizacji) Ta akcja „budzenia niemczyzny” wtargnęła także do parafii ewangelickich. Szczególnie gorliwie zaznaczyła się w tych parafiach, w których tylko starsze pokolenie znało język niemiecki (i z tradycji uczęszczało na nabożeństwa niemieckie), zaś młode pokolenie w dużej mierze było spolszczone. Co ciekawe – atakowano zarówno księży ewangelickich narodowości polskiej, zwłaszcza tych, którzy przeciwstawiali się agitacji niemieckiej. jak i księży narodowości niemieckiej zwalczających akcję, a nawet tych, którzy po prostu się z nią nie utożsamiali. Polityce tej przeciwstawiali się ówczesny zwierzchnik Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce biskup Juliusz Bursche i inni polscy duchowni m.in. Ks. Serini i Falzmann . Antagonizmy narodowościowe przybrały na sile szczególnie po roku 1936 do tego stopnia, że ze strony niemieckiej pojawiła się nawet propozycja podziału Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego na część polską i niemiecką.(nie została ona zrealizowana) W tym okresie ks. Falzmann zmęczony walką z „żywiołem niemieckim” chciał opuścić parafię zgierską i przenieść się do Mikołowa na Górnym Śląsku, został jednak nakłoniony przez przychylną mu część parafian do pozostania w Zgierzu. Po wybuchu II w. św. władze niemieckie przystąpiły do oczyszczania kadr duchownych na szczeblu parafialnym zgodnie z zasadą: „w niemieckich parafiach – niemieccy pastorowie”. Za niemieckie uznawano te parafie, w których ponad 50% parafian przyznawało się do narodowości niemieckiej. Wkrótce zaczęły się aresztowania ewangelickich duchownych i działaczy kościelnych. Każdy z aresztowanych był mniej lub bardziej szczegółowo przesłuchiwany, różnie też oceniano jego „przewinienia”. Obwinionymi byli wszyscy duchowni, którzy pozytywnie ustosunkowali się do państwa polskiego, szczególnym zaś obciążeniem była przynależność do grupy zwolenników biskupa Juliusza Bursche (przedwojennego zwierzchnika Kościoła E-A w Polsce, znanego jako polonizator kościoła ewangelickiego). Duchowni, którym postawiono taki zarzut nie mogli liczyć na zwolnienie z aresztu. Do tych duchownych należał także pastor A. Falzmann. W odnalezionej po wojnie korespondencji gestapo, przy jego nazwisku znaleziono notatkę: „Nie może być pod żadnym warunkiem zwolniony”. Notatka jest datowana na listopad 1939 r. tak więc już wtedy został na ks. Falzmanna wydany wyrok śmierci. Głównym zarzutem gestapo wobec ks. Falzmanna było to, że był prawą ręką Biskupa Juliusza Bursche. Pastor Falzmann został aresztowany przez gestapo 28 września 1939 r. i osadzony w łódzkim więzieniu przy ul. Sterlinga, gdzie przebywał do czerwca (lub lipca) 1940 r. W tym czasie był poddawany ciągłym przesłuchaniom połączonym z katowaniem, kilkakrotnie przewożony do więzienia w Radogoszczu gdzie poddawano go publicznym upokarzającym torturom (m. in. zanurzanie w beczce z lodowatą wodą). Latem 1940 r. pastora Falzmanna przewieziono do obozu koncentracyjnego w Dachau. Tam był poddawany niemiłosiernym przesłuchaniom i torturom w tzw. „oddziale politycznym”. Pewne szczegóły dotyczące obozowych losów ks. Falzmanna pochodzą z relacji współwięźniów, którym udało się przeżyć obóz. Był wśród nich zgierzanin Józef Paszkowski oraz ks. Woldemar Gastpary – który swoje wspomnienia zawarł w publikacji pt. „W cieniu śmierci”. W kwietniu 1942 r. poddano ks. Falzmanna szczególnie ostrym przesłuchaniom. Po jednym z nich powiedział do pana Paszkowskiego, że następnego przesłuchania już chyba nie przetrzyma. Prosił go równocześnie aby przekazał rodzinie i zgierzanom wiadomość, że do ostatniej chwili dotrwał jako Polak i jako Polak umrze … Pastor Falzmann zmarł 4 maja 1942 r. w czasie transportu do komory gazowej. (Podzielił straszny los wielu pastorów ewangelickich, wśród których był także Biskup J. Bursche) W czasie okupacji administrację parafii sprawowali kolejno: ks. Alfred Zundel (1939-1941) i ks. Edward Kneifel (1941-1945). W 1948 roku (po 3 latach uśpienia) udało się reaktywować działalność ewangelickiej parafii. Przez kolejnych 10 lat nie miała ona jednak stałego duszpasterza (z powodu ogólnego deficytu księży ewangelickich w całym kraju) . Kolejnymi administratorami parafii w tym okresie byli kolejno: Ks. Karol Kotula (1948-1951) Ks. Ryszard Małłek (1952-1954) Ks. Woldemar Gastpary (1954-1958) Ks. Mariusz Werner (1959-1964) – w 1964 r. został on proboszczem parafii i sprawował swą funkcję przez 23 lata, do przejścia na emeryturę w roku 1987. Od 1987 do dnia dzisiejszego proboszczem zgierskiej parafii ewangelicko-augsburskiej jest ks. Marcin Undas. (od połowy 1980 r. był wikariuszem tejże parafii)

LICZEBNOŚĆ EWANGELIKÓW

Wg Otto Heike w 1866 r. w Zgierzu mieszkały 534 rodziny ewangelickie . Blisko 80 rodzin zamieszkiwało wsie podzgierskie . Wg spisu ludności z 1921 – Spośród 2469 mieszkańców osiedli podzgierskich 80,1% stanowili katolicy, 17,2% stanowili ewangelicy co dawało im II miejsce. Dokładne ustalenie, jakie kolonie ewangelickie wchodziły w skład terytorium parafii zgierskiej przekracza ramy tego opracowania, jednakże pewne wyobrażenie o tym może dać liczba i lokalizacja cmentarzy ewangelickich należących do parafii zgierskiej. Było ich w sumie 14. Cmentarz w Radogoszczu, wraz z kościołem i budynkami parafialnymi został sprzedany w 1960 r. Z pozostałych 13 – w wykazie sporządzonym przez proboszcza Mariusza Wernera w 1973 r. (9.02.1973) – 5 cmentarzy było czynnych (i pozostało do dziś):

Zgierz ul. Spacerowa 2, Palestyna (Glinnik) pow. Łódź, Swędów pow. Brzeziny Stryków pow. Brzeziny Rosanów pow. Łódź

– 8 nieczynnych: Proboszczewice pow. Łódź (dziś w granicach Zgierza) Anielin pow. Brzeziny Biała pow. Łódź Cesarka pow. Brzeziny Skotniki pow. Łódź Zgierz ul. Stępowizna Żabieniec m. Łódź Grabieniec m. Łódź

Dokładne dane dotyczące liczebności ewangelików w Zgierzu przedstawiono w tabeli 1 (lata 1847-1931).

Tabela 1. Struktura wyznaniowa ludności Zgierza w latach 1847-1931*

Tabela 1. Struktura wyznaniowa ludności Zgierza w latach 1847-1931 * – na podstawie „Zgierz. Dzieje miasta do 1988 roku” Łódź – Zgierz 1995 str. 137 i 242

a – w tym również 41 grekokatolików, 1 prawosławny i 3 bezwyznaniowców

b – w tym również 38 grekokatolików, 5 prawosławnych, 3 bezwyznaniowców

c – W „Zgierz Dzieje miasta do 1988 roku” na stronie 243 czytamy: „Spis z 1931 roku wykazuje łącznie 2632 ewangelików, z tego 2482 należało do kościoła augsburskiego.

Począwszy od połowy XIX wieku ewangelicy stanowili II-gą co do wielkości grupę wyznaniową w Zgierzu (po ludności wyznania rzymsko-katolickiego a przed ludnością wyznania mojżeszowego) Wyjątkiem był rok 1888 – kiedy to ewangelicy byli najliczniejszą w mieście grupą wyznaniową (przewaga 2,3% czyli 344 osoby) Od 1921 roku liczebność ewangelików w Zgierzu spada i do wybuchu II wojny światowej utrzymuje się na miejscu III-im. Jako ciekawostkę pragnę podać kilka liczb z danych statystycznych parafii, dotyczących roku 1922. I tak w ciągu tego roku odbyło się w parafii 206 chrztów, 86 ślubów, 174 pogrzeby, 1936 osób przystąpiło do Sakramentu Wieczerzy Pańskiej a do uroczystości Konfirmacji – 212 osób. (Uroczystość Konfirmacji jest w dużym uproszczeniu odpowiednikiem uroczystości Komunii Św. w kościele rz. – kat., z tym, że przystępują do niej dzieci , a właściwie młodzież w 14 r. ż.) Po II wojnie światowej Zgierz przestał być miastem wielonarodowościowym i wielowyznaniowym. Ewangelicy zgierscy byli rozproszeni niemal po całym świecie. Niektórzy nie mieli do czego wracać, gdyż ich majątek skonfiskowano, część z tych, którzy wrócili zmuszono do opuszczenia Polski, część przetrzymywana była w obozach polskich. W 1946 roku – było w Zgierzu tylko ok. 100 ewangelików – Polaków (parafian posiadających wówczas prawa obywatelskie).Po 1948 roku (w którym wznowiono działalność parafii) liczba parafian stopniowo wzrastała. Na przełomie lat 40 i 50 ich liczbę (wraz z mieszkańcami okolicznych wsi) szacowano na ponad 400, a pod koniec lat 60-tych w samym Zgierzu na ok. 300-400 osób. Z początkiem lat 70-tych liczba parafian gwałtownie zmalała na skutek masowych wyjazdów za granicę. Obecnie zgierska parafia ewangelicko-augsburska liczy ok. 100 członków.

SZKOLNICTWO EWANGELICKIE

W 1820 roku dzieci ewangelickie pobierały naukę wspólnie z dziećmi katolickimi w jedynej istniejącej wówczas w Zgierzu szkole elementarnej. Szkoła obejmowała nauczaniem dzieci z miasta i z miejscowości należących do zgierskiego obwodu szkolnego. W 1825 roku wynajęto odrębny budynek dla dzieci narodowości niemieckiej, będących prawie w całości wyznania ewangelicko-augsburskiego . Zatrudniono wówczas dla nich drugiego nauczyciela (Johann Samuel Schmidt). Kolejnymi nauczycielami w szkole ewangelickiej byli: August Driezner, Ida Driezner, Martin Schulz, August Förster. W 1826 r. naukę w szkole pobierało 319 dzieci obu wyznań, rok później 519 (formalnie była to jedna szkoła mająca dwie klasy). 10.03.1834 r. – oddano do użytku nowy budynek szkolny, przy ul. Strykowskiej (obecnie 3-maja) na Nowym Mieście. Miał on 3 sale lekcyjne, z których jedną przydzielono szkole ewangelickiej. 1.09.1834 r. rozpoczęła działalność oddzielna elementarna szkoła ewangelicka. W 1849 roku uczyło się w niej 247 uczniów (142 chłopców i 105 dziewcząt). W tym okresie działały też w Zgierzu tzw. szkoły rzemieślniczo-niedzielne, przeznaczone dla terminatorów nie umiejących czytać i pisać. Szkoła tego typu rozpoczęła działalność 2.12.1839 roku. W r. 1849 oddział ewangelicki tej szkoły obejmował nauczaniem 38 uczniów , nauczycielem był August Driezner. W 1870 roku parafia ewangelicka zakupiła nieruchomość przy ul. Długiej 33. Piętrowy budynek, po odpowiednich remontach przeznaczono na szkołę parafialną. Przeniesienie szkoły do nowego budynku pozwoliło na zatrudnienie kolejnych nauczycieli. Byli nimi: Ludwig Bräutigam i Julie Weber, (usunięta ze stanowiska w 1883 za sprzeciwianie się rusyfikacji szkolnictwa) a następnie Theodor Paschke, który pracował w szkole 35 lat, z tego 30 lat jako jej kierownik. Kolejnymi kierownikami szkoły byli: Jakob Sadowski, Samuel Schamul, Adolf Weigelt, Ernst Riewe, Alexander Treichel, Oskar Kotula i Oskar Auerbach. W 1913 r. szkoła zatrudniała 8 nauczycieli ( na ogólną liczbę 22 pracujących w Zgierzu ), uczęszczało do niej 480 dzieci ( na ogólną liczbę 1220 uczniów uczęszczających do wszystkich zgierskich szkół miejskich ). W czasie I w. św. do 15.03.1915 r. szkoła była zamknięta (po Bitwie pod Łodzią zorganizowano w niej szpital wojenny) W 1939 r. szkoła ewangelicka była szkołą 7-klasową (jedną z ośmiu wyżej zorganizowanych szkół działających w tym czasie w Zgierzu). Oprócz szkoły elementarnej w Zgierzu istniały także tego typu placówki w Żabieńcu i Grabieńcu. W Białej, w Swędowie i Rosanowie istniały szkoły kantorackie. Wszystkie ewangelickie szkoły przetrwały jedynie do wybuchu II wojny światowej. W budynku szkoły parafialnej (Długa 33) w listopadzie 1917 roku rozpoczęło działalność progimnazjum niemieckie. Jego dyrektorem był dr Emil Kotzian a nauczali w nim pastorzy: Karol Serini, Ferdinand Mergel, Aleksander Falzmann oraz m. in. : Albert Breyer, Margarete Ernst, Hans Kriegler, Irene Krusche, baron Alexander v. d. Ropp, Leopold Schenzel, Siegfried Schutz, Emilie Schedler, Anna Wehrmann, Hans Krpetz . Z powodu kłopotów finansowych przetrwało tylko do roku 1928.

DZIAŁALNOŚĆ SOCJALNA I CHARYTATYWNA

Jeszcze za czasów ks. E Bursche (drugiego z kolei pastora) parafia zakupiła dwie nieruchomości na terenie których zorganizowane zostały Dom Starców i Dom Sierot.

Dom Starców

Zorganizowano go w 1888 r. w zakupionym 4-pokojowym budynku przy ul. Narutowicza 16 Powstał z darowizn fabrykanta J. Bredschneidera (3000 rb) i siostry dra W. O. Bando (200 rb) Jednym z jego założycieli i wieloletnim członkiem zarządzającego nim komitetu był lekarz Franciszek Haessner, który w latach 1878-1936 miał w Zgierzu swoją praktykę. Otaczał on podopiecznych Domu Starców i Domu Sierot bezinteresowną opieką . W 1920 r. w Domu Starców przebywało 20 osób, w 1925 – 16. Tych parafian, którzy z powodu braku miejsc nie mogli w nim zamieszkać, nie pozostawiano bez pomocy. Polegała ona na częstych odwiedzinach zaangażowanych współwyznawców i kolejnych pastorów oraz na pomocy finansowej pochodzącej ze specjalnie w tym celu zbieranych ofiar.

Dom Sierot

Na posesji zakupionej przez parafię w 1899 r., mieszczącej się przy ul. Długiej 49 (obecnie 38) w 1912 r. wybudowano Dom Parafialny. Na pierwszym piętrze tego domu, w tym samym roku, zorganizowano Dom Sierot. Na początku swego istnienia objął on opieką 12 dzieci, które do czasu zorganizowania sierocińca mieszkały u poszczególnych rodzin ewangelickich. W 1920 roku mieszkało w nim 7 dzieci. Dom Sierot prowadzony był przez siostrę diakonisę z Domu Miłosierdzia w Łodzi. Duszą komitetu zarządzającego tą placówką była pani Emma Wolff. Po tragicznej śmierci jedynego syna, działalności dla dobra osieroconych dzieci poświęciła resztę swojego życia. Wspierała w tej służbie zarówno księdza K. Seriniego, który Dom Sierot zorganizował, jak i jego następcę ks. A. Falzmanna.

Stowarzyszenie Jałmużniczek (Stowarzyszenie Dobroczynności Pań, Komitet Pań Jałmużniczek)

Powstało w 1907 roku z inicjatywy kilku parafianek, które postanowiły zorganizować opiekę nad chorymi i żyjącymi w ubóstwie członkami parafii. Działalność stowarzyszenia polegała na odwiedzaniu potrzebujących w domu, opiece pielęgnacyjnej i organizowaniu pomocy rzeczowej. Fundusze pozyskiwano z comiesięcznych składek jego członkiń oraz ze sprzedaży „robótek ręcznych”, które przy różnych okazjach przeznaczane były na fanty w loteriach fantowych. Raz w roku stowarzyszenie organizowało tzw. „bazar”, na którym sprzedawano wykonane prace a dochód ze sprzedaży zasilał fundusz Domu Sierot. Działalność stowarzyszenia przerwał wybuch I wojny światowej.

Ewangelickie Stowarzyszenie Pań (Ewangelickie Koło Pań)

Powstało w 1916 roku na miejsce Stowarzyszenia Jałmużniczek. Za zadanie postawiło sobie odszukanie poszkodowanych przez wojnę współwyznawców i pomoc tym, których tragedia wojny najbardziej dotknęła. Już na początku 1917 roku staraniem tego stowarzyszenia otwarto tzw. „tanią kuchnię” (kuchnię dla „stanu średniego”) Ewangelickie Stowarzyszenie Pań brało także udział w pozaparafialnych akcjach charytatywnych. Przejawiało dużą aktywność w organizowaniu w Zgierzu przedstawień teatralnych, kwest ulicznych, loterii, z których dochód przeznaczano na pomoc dzieciom. Włączało się w ten sposób do ogólnej akcji pomocy dzieciom prowadzonej w Zgierzu z inicjatywy Rady Opiekuńczej

INNE POZAPARAFIALNE INICJATYWY CHARYTATYWNE

W 1846 r. powstał w Zgierzu międzywyznaniowy (katolicko-ewangelicki) Komitet Dozoru Parafialnego, który zorganizował schronienie dla kalek, sierot i osób pozbawionych możliwości zarobkowania. Wystąpił też z inicjatywą założenia w mieście szpitala. Działalność zorganizowanego przez Komitet domu schronienia finansowana była przez zamożniejszych mieszczan, bez udziału władz miejskich i rządowych. W 1917 r. powstało Chrześcijańskie Stowarzyszenie Pań pod nazwą „Kropla Mleka”, które objęło opieką 71 niemowląt a pod koniec 1918 r. zaczęło organizować Stację Opieki nad Niemowlętami. W 1919 r. powołano Komitet Rozdzielnictwa Obiadów. Z obiadów przyrządzanych głównie z produktów żywnościowych nadsyłanych w ramach tzw. pomocy amerykańskiej korzystali podopieczni gmin wyznaniowych, placówek miejskich i organizacji ogólnospołecznych.

ŻYCIE PARAFIALNE DO WYBUCHU II WOJNY ŚWIATOWEJ

Było bardzo aktywne, a jego podstawę stanowiły nabożeństwa , odbywające się po nich szkółki niedzielne dla dzieci , cotygodniowe godziny biblijne, lekcje religii i nauki konfirmacyjnej . Przede wszystkim jednak o jego aktywności świadczyła ilość działających na terenie parafii stowarzyszeń . Stowarzyszenia muzyczne

MĘSKIE STOWARZYSZENIE ŚPIEWACZE „CONCORDIA”. Powołał je do życia kantor August Förster w 1868 roku. Początkowo liczyło 16 członków. Jubileusz 40-lecia działalności świętowało już 110 śpiewaków. EWANGELICKI MIESZANY CHÓR KOŚCIELNY. Utworzony w 1897 roku przez kantora Bertholda Schuberta. Liczebność chóru stopniowo wzrastała aż do 105 osób. W 1904 r. kantor Reinhold Krusche powołał drugi EWANGELICKI CHÓR KOŚCIELNY. Liczył on 120 członków. W repertuarze oprócz pieśni kościelnych miał poważniejsze utwory muzyczne np. oratoria, które prezentował na organizowanych w kościele koncertach. W 1911 r. – przy Związku Młodzieńców zorganizowano ORKIESTRĘ SMYCZKOWĄ, liczącą 32 członków i CHÓR CHŁOPIĘCY, liczący 40 członków, a 3 lata później (1914) CHÓR PUZONISTÓW (orkiestrę dętą). Orkiestra oprócz występów w kościele organizowała poranne koncerty w Niedzielę Wielkanocną przed kościołem i na terenie ogrodu plebanii w dniu urodzin proboszcza. Orkiestra dęta i chór prowadzony przez kantora R. Krusche działały do II wojny światowej. Działalność pozostałych stowarzyszeń przerwał wybuch I wojny światowej.

Stowarzyszenia młodzieżowe

W 1905 r. P. Friedel zorganizował CHRZEŚCIJAŃSKI ZWIĄZEK MŁODZIEŻY. W tym samym roku – wikariusz R. Paschke powołał do życia ZWIĄZEK MŁODZIEŃCÓW. Aktywna działalność tego związku zaczęła się w roku 1911, gdy jego prowadzenie przejął pastor K. Serini. Spotkania odbywały się każdego wieczoru. Wypełniały je naprzemiennie nauka śpiewu i gry na instrumentach (wykorzystywana w orkiestrze dętej, smyczkowej i chórze chłopięcym). Prowadzono również ćwiczenia gimnastyczne, naukę arytmetyki, literatury oraz ćwiczenia teatralne o charakterze dramatycznym. Związek liczył 62 członków i 24 kandydatów na członków. W 1906 r. – z inicjatywy pastora Seriniego powstał ZWIĄZEK PANIEN . Prowadzeniem tego związku zajmowała się matka, a od 1908 r. małżonka pastora Seriniego. Związek zrzeszał 80 dziewcząt.

Koła zrzeszające dorosłych parafian

W 1905 r. ks. K. Serini oraz ks. J. Dietrich z Łodzi utworzyli ZWIĄZEK CHRZEŚCIJAŃSKICH PRACOWNIKÓW I PRACOWNIC. W 1907 r. powstał KOMITET JAŁMUŻNICZEK, a na jego miejsce w 1916 powołane zostało EWANGELICKIE KOŁO PAŃ – zajmujące się działalnością socjalną i charytatywną. W 1912 r. – pastor Serini zorganizował w Zgierzu ZWIĄZEK BŁĘKITNEGO KRZYŻA , zajmujący się problematyką uzależnienia od alkoholu. Cotygodniowe spotkania połączone były z odczytami, projekcją filmów i przeźroczy. Spośród wymienionych stowarzyszeń do wybuchu II wojny światowej przetrwały: Koło Pań, Panien i Młodzieńców. Pozostałe nie zdołały się reaktywować po I wojnie światowej.

SYTUACJA ZGIERSKIEJ PARAFII EWANGELICKO-AUGSBURSKIEJ PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

Reaktywowanie działalności parafii po II w. św. było trudne z wielu powodów. Parafia nie posiadała ani duszpasterza ani kościoła, nieruchomości parafialne były zajęte przez Zarząd Miejski. Rzecznikiem parafii, osobą, wokół której w pierwszym okresie po wojnie koncentrowało się życie parafialne była Łucja Falzmann (wdowa po przedwojennym proboszczu). Tak było do momentu gdy w 1948 roku (12.02.1948) administratorem parafii został ks. Karol Kotula. Zorganizował on (28.03.1948) wybory Rady Kościelnej , a zatwierdzenie Rady przez władze kościelne (19.05.1948) oznaczało początek oficjalnej działalności parafii w okresie powojennym. Rzeczywistość powojenna, w której przyszło realizować to dzieło, nie ułatwiała tego zadania. Spory narodowościowe, toczące się w przedwojennym Kościele Ewangelickim, narodowość okupanta, jego dążenie do germanizacji ludności ewangelickiej, umacniały panujący w społeczeństwie polskim stereotyp łączący ewangelicyzm z niemieckością. Godnym podziwu i szacunku jest więc fakt, że tak niewielkiej garstce ludzi wystarczyło odwagi, zapału i hartu ducha, by pokonując tak wiele przeciwności losu, zadanie to wykonać Odrodzenie się życia religijnego zgierskich ewangelików wiązało się z koniecznością rozwiązania wielu problemów.

ZORGANIZOWANIE MIEJSCA DO ODPRAWIANIA NABOŻEŃSTW I PROWADZENIA CZYNNOŚCI ADMINISTRACYJNYCH PARAFII

Choć sprawę rewindykacji mienia parafialnego ks. K. Kotula uruchomił jeszcze przed dniem mianowania na administratora parafii, to do dnia 1.05.1951 parafia objęła w posiadanie jedynie cmentarz i połowę budynku mieszczącego kaplicę przy ul. Cmentarnej (późniejszej Spacerowej). Szereg pism ks. Kotuli wystosowanych do Zarządu Miejskiego Zgierza z prośbą o przydzielenie jednej sali w zajętych budynkach nie przyniosły rezultatów. Zbór Baptystów nie zgodził się na korzystanie ze swojej kaplicy, choć wiadomo że w czasie okupacji odbywały się w niej ewangelickie nabożeństwa. Z tych powodów przez wiele lat jedynym miejscem kultu religijnego ewangelików zgierskich była kaplica cmentarna. Nieopłacalność remontu kaplicy spowodowała podjęcie w 1968 roku decyzji o budowie kościoła. Wybudowano go w ciągu 2 lat (1970-72) przy znacznej pomocy finansowej ze strony Światowej Federacji Luterańskiej w Genewie i Funduszu Bratniej Pomocy im. Gustawa Adolfa. Dnia 18.06.1972 nastąpiło uroczyste poświęcenie kościoła (kościół p.w. Opatrzności Bożej przy ulicy Spacerowej 2) Funkcję kancelarii parafialnej pełniło początkowo mieszkanie pana Włodzimierza Ernsta (zastępcy przewodniczącego Rady Kościelnej), a następnie łódzkie mieszkania kolejnych księży administratorów. Dopiero pod koniec 1959 roku udało się uzyskać w Zgierzu długo oczekiwane mieszkanie dla ks. M. Wernera, ówczesnego administratora parafii. W urządzonej w mieszkaniu księdza kancelarii (Długa 49 – obecnie 38) odbywały się zebrania parafialne, spotkania młodzieżowe i rozmowy duszpasterskie. Z czasem odzyskano drugą połowę budynku kaplicy cmentarnej i urządzono w niej salę do lekcji religii i działalności Koła Pań oraz salę ogólnoparafialną. Kancelaria z prawdziwego zdarzenia powstała dopiero 1.10.1967 roku w części frontowej budynku przy Długiej 38 . W 1988 roku przeniesiono kancelarię do nowo wybudowanego budynku plebanii przy ul. Spacerowej 2.

ORGANIZOWANIE NABOŻEŃSTW

Pierwsze powojenne nabożeństwo ks. K. Kotula odprawił w Niedzielę Wielkanocną 28.03.1948 r. Wcześniej, w styczniu 1948 r. zmarła matka pana Włodzimierza Ernsta (Komendanta Zgierskiej Straży Pożarnej, wiceprzewodniczącego Rady Kościelnej parafii zgierskiej) a jej pogrzeb odprawiony przez ks. Adolfa Gloca z Łodzi, był pierwszą po wojnie ceremonią z udziałem ewangelickiego duchownego. Ks. K. Kotula administrował wiele innych parafii, nie mógł więc bywać w Zgierzu zbyt często. Wizyty ks. A. Gloca były sporadyczne. Sytuację poprawiło odszukanie 3 przedwojennych kantorów , dzięki którym tzw. „nabożeństwa czytane” mogły odbywać się prawie w każdą niedzielę. Przyjazd do Zgierza któregoś z księży stwarzał możliwość zorganizowania nabożeństwa z Komunią Świętą. Takie nabożeństwa miały wtedy rangę wielkiego święta. Do Stołu Pańskiego przystępowało wówczas 50-60 osób (również ze Strykowa, Swędowa, Ozorkowa, Łęczycy). Organizowaniu nabożeństw towarzyszył mozolny trud pozyskania naczyń komunijnych, śpiewników, zbiorów kazań, materiałów do nauczania dzieci i młodzieży oraz instrumentu .

NAUCZANIE DZIECI I MŁODZIEŻY

Lekcje religii i nauki przedkonfirmacyjnej rozpoczęły się jesienią 1948 roku (31.X.). Nad przebiegiem zajęć czuwał ks. K. Kotula i ks. A. Gloc. Pomocą konfirmantom służyli pan P. Riedel i pani E. Ernst. Pierwsza powojenna konfirmacja odbyła się w Niedzielę Wielkanocną 18.04.1949 roku . W 1950 roku na zajęcia Szkółki Niedzielnej uczęszczało ok. 20 dzieci (zajęcia prowadziły pani Maria Szulc i Gertruda Distercheft).

DZIAŁALNOŚĆ SOCJALNA

Naturalną konsekwencją wojny było ubóstwo czy nawet nędza części ludności. Rada Kościelna starała się otoczyć opieką wszystkich będących w potrzebie współwyznawców. Załatwiano bezpłatne wizyty lekarza i środki lecznicze, sprawdzano każdą informację dotyczącą losu sierot ewangelickich. Członkinie Koła Pań w miarę możliwości dożywiały samotnych i chorych, wspomagano też materialnie tych, którzy tego potrzebowali, załatwiano przydziały darów rzeczowych z Ameryki.

DZIAŁALNOŚĆ MUZYCZNA

W roku 1948 zaczął się organizować chór parafialny. Ze względu na trudności ze zdobyciem nut i instrumentu, jego regularna działalność rozpoczęła się w roku 1949. Inicjatorem jego powstania i wieloletnim dyrygentem (przez 33 lata – do 1981 roku) był pan Paweł Riedel (przedwojenny kantor ze Swędowa) W 1950 r. chór liczył 18 członków, w latach 60-tych ich liczba wzrosła do 20-30. Wyjazdy emigracyjne w latach 70 – tych objęły także chórzystów, co spowodowało znaczne osłabienie chóru.

TERAŹNIEJSZOŚĆ PARAFII EWANGELICKO-AUGSBURSKIEJ W ZGIERZU

Obecnie parafia liczy około 100 osób. Mimo tak niewielkiej liczby członków przejawia znaczną aktywność. Oprócz nabożeństw, godzin biblijnych, lekcji religii i szkółek niedzielnych organizowane są wycieczki i spotkania parafialne (raz w miesiącu Koło Pań organizuje tzw. „herbatkę parafialną”, szczególnie uroczystą w okresie adwentowym. W tym czasie organizuje się również nabożeństwo „gwiazdkowe” dla dzieci z udziałem Mikołaja. W okresie przedwakacyjnym spotkanie herbatkowe połączone jest z grilowaniem).

Wspólnota ewangelicka nie jest społecznością zamkniętą. Bierze aktywny udział w nabożeństwach, spotkaniach o charakterze ekumenicznym – organizuje nabożeństwa i odbywające się po nich spotkania ekumeniczne z okazji Światowego Dnia Modlitwy Kobiet, Tygodnia Modlitwy o Jedność Chrześcijan, Dni Biblii. Bierze udział w nabożeństwach ekumenicznych w zgierskich parafiach rzymskokatolickich, spotkaniach ze wspólnotą Taizé, utrzymuje kontakty z Klubem Inteligencji Katolickiej. W nabożeństwach bierze udział mający ekumeniczny charakter chór parafialny, obecnie liczący 20 osób. Trzeba podkreślić, że nawiązanie kontaktów z parafiami rzymskokatolickimi jest zasługą obecnego proboszcza – ks. Marcina Undasa.

Prowadzona przez parafię działalność charytatywna nie ogranicza się jedynie do pomocy swoim członkom. Parafia włącza się w ogólne akcje niesienia pomocy potrzebującym (wspiera finansowo działające w Zgierzu Stowarzyszenie Niepełnosprawnych „Życie na Kółkach”, jadłodajnię „Pomocna Dłoń”, pomaga ofiarom kataklizmów w kraju i na świecie oraz osobom zbierającym fundusze na pokrycie kosztów leczenia). W parafii działa biblioteka parafialna a w kancelarii i w kościele po nabożeństwach można zakupić literaturę religijną. W budynku plebanii, w każdy piątek, odbywają się mityngi AA. Do zeszłego roku raz w miesiącu, przy wsparciu finansowym Prezydenta Miasta, w świątyni ewangelickiej odbywały się koncerty muzyki klasycznej. Parafia jest także organizatorem corocznych „Dni Skupienia”, włącza się w organizację ewangelizacyjnych przekazów satelitarnych.

Opracowanie:

Edyta Orawska