Opowieść o dziejach Parafii
Parafia Ewangelicko-Augsburska w Zgierzu
Historia Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Zgierzu ściśle powiązana jest z rozwojem przemysłowym regionu łódzkiego. Staraniem Księstwa Warszawskiego od 1807 roku osiedlali się na terenie dzisiejszej aglomeracji łódzkiej osadnicy z terenu Wielkopolski, Prus, Śląska, Saksonii, którzy w większości należeli do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Napływ ludności z Niemiec, ale także i Czech zwiększył się znacznie po roku 1815, kiedy to na mocy decyzji rządu Królestwa Polskiego stworzono korzystne warunki inwestycji kapitału oraz pracy dla sprowadzanych osadników. W dniu 30 marca 1821r Viertel- kupiec i fabrykant z Rogóźna, Saenger – farbiarz z Chodzieży, Teske – farbiarz z Szamocin jako przedstawiciele sukienników z jednej strony a komisarz wojewódzki Wydziału Administracyjnego Komisji Województwa Mazowieckiego K. Witkowski podpisali tak zwaną Umowę Zgierską. Punkt 32 umowy przewidywał: Na kościół ewangelicki w nowej osadzie, równie jak na osadę dla pastora, wyznaczonym zostanie potrzebny grunt i drzewo na pierwsze wystawienie budowli bezpłatnie udzielone będzie.
Ks. Henryk Bando i erygowanie parafii ewangelickiej w Zgierzu
Zgodnie z decyzją władz Królestwa Polskiego postanowiono stworzyć kilka prężnie działających ośrodków przemysłu włókienniczego, wśród których miał znaleźć się Zgierz oraz Łódź. Zwiększająca się liczba ewangelickich osadników w Zgierzu wymusiła konieczność zorganizowania życia religijnego. W tym celu rozpoczęto odpowiednie procedury prawne inicjowane przez starszych Zgromadzenia Sukienników w Mieście Zgierzu. Rada Administracyjna Królestwa Polskiego zgodziła się w 1821 roku na wzniesienie plebani ewangelickiej, w której znajdować się miało mieszkanie dla przyszłego pastora oraz kaplica, gdzie można byłoby odprawiać nabożeństwa. W celu zrealizowania budowy pożyczono 2000,-zł polskich z depozytu miasta Brześcia Kujawskiego. Kwota ta była oprocentowana w wysokości 5% i należało ją zwrócić w ciągu 6 lat, „przyjmując solidarną odpowiedzialność na całym swym majątku, zarazem poddając się dobrowolnie egzekucji administracyjnej”.Oczywiście w dalszych planach było wzniesienie kościoła z prawdziwego zdarzenia, który odpowiadałby potrzebom rosnącej społeczności ewangelickiej w Zgierzu. Po spełnieniu wymaganych formalności rząd przekazał nieodpłatnie teren na postawienie plebani oraz kościoła parafialnego przy ulicy Długiej 34 i 36.
Pierwszymi administratorami zboru zgierskiego byli Samuel Grzegorzewski (burmistrz Zgierza) oraz znani fabrykanci Karol Meissner oraz Jan Fryderyk Zachert. Ewangelicka plebania, której budowę rozpoczęto w 1821 roku została przekazana do użytku w 1823 roku. Jej pierwszym mieszkańcem został ks. Henryk Bando, który 7. stycznia 1829 roku został oficjalnie mianowany pierwszym proboszczem Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Zgierzu. Urodzony 24 września 1800r.w Nowym Dworze pod Warszawą, ordynowany w Warszawie w 1824 roku ksiądz Henryk Bando pochodził z rodziny pastorskiej. Jego ojciec Józef Fryderyk Bando był pastorem w Brandenburgu nad Hawelą , skąd przeniósł się do Nowego Dworu. Ks. Henryk Bando pozostał w Zgierzu aż do swojej śmierci 4. września 1865 roku. Jego grób znajduje się do dziś na cmentarzu ewangelickim w Zgierzu przy nowym kościele parafialnym.
Za czasów ks. Bando dokonano nie tylko gruntownej modernizacji plebani, która rozebrano, a w 1857 roku zbudowano murowaną, lecz także wzniesiono kościół parafialny. Budowę ukończono w 1826 roku według projektu Bonifacego Witkowskiego, który wcześniej zatwierdziły władze państwowe oraz kolegium kościelne powołane do życia 17. lipca 1825 roku. Kościół został zbudowany w kształcie podłużnego prostokąta, okna w elewacjach bocznych wykonano w dwóch kondygnacjach. Fasadę ozdabiał portyk wsparty na dwu kolumnach, a wieńczyło go belkowanie. Uroczystego poświęcenia kościoła dokonał 10. września 1826 roku ks. Karol Lauber Radca Konsystorza Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Królestwie Polskim w asyście ks. Bando oraz proboszczów z okolicznych miast: ks. Tuve (Aleksandrów) i ks. Haberfelda (Ozorków).
Ks. Ernest Wilhelm Bursche
Kolejnym proboszczem luterańskiej parafii w Zgierzu po śmierci ks. Bando został urodzony w 1831 roku w Turku ks. Ernest Wilhelm Bursche. Ks. Bursche skończył Teologię Ewangelicką na Uniwersytecie w Dorpacie (dzisiejsze Tartu w Estonii), a 15 sierpnia 1858 został ordynowany na duchownego i rozpoczął praktykę wikariacką w Lipnie. Następnie pracował w parafiach ewangelickich w Kaliszu, Łodzi, a 4 września 1865 został administratorem Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Zgierzu, a rok później, 7 października 1866 roku jej proboszczem. Ksiądz Ernest Bursche pełnił funkcję proboszcza do 1904 roku, a od 1897 roku był również superintendentem nieistniejącej już Diecezji Płockiej, do której należała parafia zgierska.
Ks. Ernest Bursche ożenił się z Matyldą Müller i miał sześcioro dzieci. Najstarszy syn Juliusz, został później biskupem Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce i w czasie drugiej wojny światowej zginął śmiercią męczeńską w hitlerowskim obozie koncentracyjnym. Oprócz biskupa Juliusza w nazistowskich obozach zagłady zginęło jeszcze dwóch synów księdza Ernesta: Edmund oraz Alfred. Ks. Ernest Bursche nie mógł się długo cieszyć rodzinnym szczęściem. W 1875 umiera jego żona Matylda. W 1897 ks. Ernst zawiera ponowny związek małżeńskim z Matyldą z domu Harmel. Z drugiego małżeństwa narodziło się siedmioro dzieci. Za czasów ks. Burschego parafia w Zgierzu prowadziła intensywną działalność diakonijną: zbór ewangelicki utrzymywał dom starców oraz sierociniec. Kwitło również życie kulturalne poprzez organizowane zjazdy chórów diecezjalnych.
Historia parafii w latach 1905-1945
Po śmierci ks. Ernesta Burschego proboszczem parafii w Zgierzu został 30 lipca 1905 ks. Karol Serini urodzony 21 marca 1875 roku w Tomaszowie Mazowieckim. Ks. Serini ukończył studia teologiczne w Dorpacie, a 21 maja 1899 został ordynowany w warszawskim kościele św. Trójcy na duchownego ewangelickiego. Aktu ordynacji dokonał bp Juliusz Bursche. Ks. Serini znany był ze swojej intensywnej pracy duszpasterskiej: założył męski chór Concordia, zainicjował szereg grup parafialnych dla wszystkich przedziałów wiekowych, a także angażował się w pracę diakonijną. Z powodu zadeklarowania się Polakiem w okrsie pierwszej wojny światowe, zaczęto utrudniać mu pracę. W 1920 roku złożył rezygnację z zajmowanego stanowiska i opuścił Zgierz po czym na prośbę bp. Burschego przejął kierownictwo nad Katedrą Teologii Systematycznej na Fakultecie Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego. Ks. Serini zmarł 21 października 1931 roku i został pochowany na zgierskim cmentarzu ewangelickim.
Po odejściu ks. Seriniego nowym proboszczem został ks. Aleksander Falzmann, który także deklarował polską narodowość, co nie raz powodowało konflikty z niemiecką większością parafian. Ks. Falzmann urodził się 24 sierpnia 1887 w Łodzi, a studia teologicznej ukończył w Dorpacie. Aktu ordynacji ks. Falzmanna na duchownego luterańskiego dokonał bp Juliusz Bursche w łódzkim kościele św. Jana (dziś kościół jezuitów). Po ordynacji ks. pastor Falzmann zostaje wikariuszem parafii św. Jana, a później otrzymuje nominację na administratora parafii w Pułtusku i Mławie. W latach 1915-18 ks. Falzmann wyrusza do Charkowa, gdzie roztacza opiekę duszpasterską nad wygnanymi, także z terenu swoich Parafii ewangelikami. W 1918 wraca do kraju i w 1920 roku zostaje proboszczem parafii w Zgierzu. Ks. Falzmann kontynuuje dzieło poprzednika, angażując się w pracę ewangelizacyjną i diakonijną. W 1925 Kościół powierza ks. Falzmannowi kierowanie nowo utworzonej Szkoły Ewangelistów, która miała przeciwdziałać zagrożeniom ze strony sekt i wzmocnieniu tożsamości luterańskiej. Szkoła funkcjonowała w budynku plebanii.
Za czasów ks. Falzmanna od parafii zgierskiej uniezależniła się parafia ewangelicka Radogoszcz (obecnie dzielnica Łodzi). W 1933 roku pastor Falzmann otrzymuje od władz państwowych w uznaniu za dotychczasowe dokonania Złoty Krzyż Zasługi. Ks. Falzmann jest również aktywny w najwyższych gremiach kościelnych: jest członkiem synodu, a w czerwcu 1938 roku zostaje radcą Konsystorza. Za czasów ks. Falzmanna zgierscy ewangelicy świętują stulecie erygowania parafii; z tej okazji przeprowadzony zostaje też pierwszy remont kościoła.
3. września 1939 roku to najsmutniejsza data w historii zgierskiego ewangelicyzmu. Hitlerowskie lotnictwo bombarduje kościół ewangelicki, z którego zostaje ruina. Ks. Falzmann wraz z kościelnym Steinke ratuje z płonącego kościoła ocalałe częściowo naczynia liturgiczne. Trzy tygodnie później ks. Falzmann zostaje aresztowany przez Gestapo i przez dziewięć miesięcy więziony w łódzkim więzieniu. Następnie Niemcy przewożą pastora do obozu koncentracyjnego w Dachau. Umiera wycieńczony licznymi torturami w drodze do komory gazowej 4 maja 1942 roku. W 50. rocznicę zbombardowania kościoła zgierscy parafianie ufundowali tablicę upamiętniającą ks. proboszcza Aleksandra Falzmanna.
W okresie drugiej wojny światowej nabożeństwa ewangelickie odprawiane były w kaplicy Kościoła Baptystów, a opiekę nad ewangelikami sprawowali niemieccy duchowni na stanowisku administratora parafii: ks. ks. Alfred Zundel (1939-41) oraz Edward Kneifel (1941-45).
Powojenna historia parafii
Pierwsze nabożeństwo ewangelickie po wojnie odprawił w Zgierzu ks. bp Karol Kotula. Miało ono miejsce 28 marca 1948 w starej kaplicy cmentarnej, którą w połowie przebudowano na lokal użytkowy, zamieszkiwany przez trzy rodziny, w tym jedną ewangelicką. Ze względu na katastrofalny stan Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce po wojnie parafia zgierska nie mogła przez długi czas liczyć na stałego duszpasterza. Dodatkowo pojawiły się trudności natury materialnej, bowiem parafia utraciła swoje nieruchomości. Chroniczny brak duchownych zmusił dwóch zborowników Włodzimierza Ernsta oraz Rudolfa Hilla, późniejszych członków rady parafialnej, do odnalezienia przedwojennych kantorów, którzy mogliby odprawiać nabożeństwa Słowa Bożego. Odnaleziono trzech kantorów: Pawła Riedla ze Swędowa, a z Łodzi Adolfa Rennerta oraz Edwarda Krzywca.
W miarę upływu czasu przybywali w Zgierzu, a także palcówkach filialnych nowi parafianie tak, że zaistniała potrzeba rozbudowy kaplicy. Na przełomie lat 40 i 50-tych liczbę parafian w Zgierzu szacowano.na ponad dwa tysiące członków. Powoli zaczęto przywracać normalność w duszpasterskim funkcjonowaniu zboru. I tak organizowano na powrót szkółki niedzielne dla dzieci, próby chóru kościelnego, a także spotkanie Koła Pań, wybrano nową radę parafialną, na której czele stanął Włodzimierz Ernst, współpracując z panią pastorową Łucją Falzmann, wdową po ks. proboszczu Falzmannie.
Przez kolejne lata powojenne opiekę duszpasterską oraz administracyjną nad Parafią Ewangelicko-Augsburską w Zgierzu sprawowali księża z Łodzi: ks. bp Karol Kotula, ks. Adolf Gloc, ks. Emil Kowala, ks. Ryszard Małłek, ks. Woldemar Gastpary oraz ks. Janusz Narzyński, późniejszy zwierzchnik Kościoła. Dopiero w 1959 roku parafia w Zgierzu otrzymała duszpasterza, który pozostał w niej przez prawie 30 lat. Był nim ks. Mariusz Werner, wikariusz diecezjalny, który odbywał praktykę w Zgierzu u boku ks. Gastparego już od 1955 roku.
Ks. Mariusz Werner został administratorem parafii 16 marca 1959 roku, jednakże parafia nie dysponowała jeszcze mieszkaniem dla księdza w skutek czego ks. Werner musiał dojeżdżać do Zgierza z Łodzi. Po długich zabiegach udało się w końcu zdobyć mieszkanie dla duchownego przy ulicy Długiej 49. Urządzono tam prowizoryczną kancelarię parafialną, w której odbywały się spotkania duszpasterskie i posiedzenia rady parafialnej. W miarę upływu czasu odzyskiwano utracone nieruchomości. Proboszcz Parafii w Zgierzu roztaczał opiekę duszpasterską nad Parafiami EA w Ozorkowie, Łęczycy, Kutnie, Łowiczu.
W latach 60-tych powstała niezwłoczna konieczność gruntownego remontu kaplicy cmentarnej, w której nadal odprawiano nabożeństwa. Wprawdzie uzyskano zezwolenie władz na remont, jednakże brakowało funduszy. Parafia zwróciła się za pośrednictwem ks. biskupa Andrzeja Wantuły o pomoc finansową do Światowej Federacji Luterańskiej (ŚFL) z siedzibą w Genewie. Do Zgierza przybył wysłannik ŚFL, duński ksiądz dr Paul Hansen, który po dokładnej analizie kosztorysów kaplicy odmówił pomocy na remont, jednakże zadeklarował pomoc ŚFL na budowę nowego kościoła parafialnego.
22 września 1968 powołano komitet budowy ewangelicko-augsburskiego kościoła Opatrzności Bożej w Zgierzu, który był pierwszą świątynią ewangelicką w centralnej Polsce zbudowaną po drugiej wojnie światowej. W owym czasie parafia liczyła ok. 400 osób, jednakże już w trakcie budowy nastąpił kolejny cios dla zgierskiej parafii: wielu parafian korzystając z możliwości opuszczenia kraju wyemigrowało do Republiki Federalnej Niemiec. Mimo piętrzących się trudności finansowych udało się po dwóch latach ukończyć budowę nowego kościoła i tak 18. czerwca 1972 roku ks. bp Andrzej Wantuła, zwierzchnik Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w PRL poświęcił kościół Opatrzności Bożej przy ulicy Spacerowej 2, tj. naprzeciwko starej kaplicy cmentarnej i obok cmentarza parafialnego. W uroczystości wziął udział ks.dr Hansen, chór ze Szwecji, który podarował organy elektroniczne, oraz duchowni z okolicznych parafii ewangelickich. Parafia ewangelicka w Kowalach-Wieszczętach na Śląsku Cieszyńskim podarowała Zgierzanom dzwon.
W 1979 roku ks. Mariusz Werner zgłosił swoją kandydaturę na proboszcza Parafii Ewangelicko-Augsburskiej św. Mateusza w Łodzi i w tymże roku został jej proboszczem, zachowując funkcję administratora parafii zgierskiej. W połowie 1980 roku do Zgierza skierowano wikariusza ks. Marcina Undasa, który w 1987 roku został nowym proboszczem parafii i pełni tę funkcję do dziś. 28 sierpnia 1988 roku bp Janusz Narzyński poświęcił w Zgierzu nowy dom parafialny, w którym mieści się mieszkanie księdza, pokoje gościnne oraz kancelaria parafialna.
Parafia Ewangelicko-Augsburska w Zgierzu liczy dziś nieco ponad 100 członków, obsługując również diasporę luterańską w Ozorkowie, Kutnie, Łowiczu i Łęczycy. Zgierscy luteranie byli gospodarzami zjazdu chórów Diecezji Warszawskiej oraz Diecezjalnych Dni Skupienia. W parafii działa prężnie chór pod kierownictwem pani pastorowej Janiny Marek-Undas.W kościele odbywają się także koncerty, nabożeństwa ekumeniczne, rekolekcje ekumeniczne ProChrist,JesusHouse.
Dwukrotnie były nagrywane w Zgierzu nabożeństwa retransmitowane następnie przez Polskie Radi Bis.Ostatnio w dniu 8 lutego 2004r.
Opracowanie:
Dariusz Bruncz